Jak i dlaczego powstało Jezioro Zegrzyńskie? Gdzie żeglować i odpoczywać w okolicy?

Jezioro Zegrzyńskie powstało 53 lata temu wskutek spiętrzenia wód Narwi. Początkowo było wykorzystywane w celach transportowych, dziś jest przede wszystkim żeglarską mekką warszawiaków. Przypominamy historię najpopularniejszego jeziora na Mazowszu.

Na początek wyjaśnienie – oficjalna nazwa Zalewu Zegrzyńskiego, zapisana w urzędowym rejestrze nazw obiektów hydrograficznych, to Jezioro Zegrzyńskie. W dokumentach z zakresu gospodarki wodnej funkcjonuje także nazwa Zbiornik Dębe. My będziemy używać nazwy bardziej przyjaznej dla żeglarzy.

W jakim celu powstało Jezioro Zegrzyńskie?

Powstanie Jeziora Zegrzyńskiego wiąże się z planami utworzenia drogi wodnej łączącej Dniepr z Wisłą, które zrodziły się już w 1910 r. w ówczesnym rosyjskim Ministerstwie Komunikacji. Oprócz użeglownienia Bugu planowano wtedy również skrócenie drogi do Warszawy za pomocą sztucznego kanału (jego trasa pokrywa się z dzisiejszym Kanałem Żerańskim).

W okresie międzywojennym orędownikiem budowy drogi wodnej łączącej Warszawę z Polesiem był inż. Tadeusz Tillinger. Po wojnie w ramach planu 6-letniego pojawił się bardzo ambitny program rozwoju żeglugi śródlądowej, w tym także uruchomienie żeglugi na Bugu przez kanalizację rzeki.

Trudna sytuacja finansowa sprawiła, że z planowanych pięciu stopni wodnych zbudowano jedynie pierwszy element kaskady, czyli stopień wodny w Dębem, dzięki któremu w latach 1957-1963 powstało Jezioro Zegrzyńskie. Z myślą o przyszłej drodze wodnej Wschód-Zachód powstał także port na Żeraniu i Kanał Żerański (tworzące tzw. Warszawski Węzeł Wodny), których budowę uzasadniał rozwój przemysłu w Warszawie.

Zapora w Dębem

Planując rozbudowę stopnia wodnego w Dębem, przy jego lewym brzegu zostawiono miejsce na śluzę żeglugową. Wykonano nawet awanport, który służy obecnie jako przystań dla jednostek inspektoratu Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej.

Najwyższy poziom piętrzenia Narwi przez stopień Dębe wynosi 7,10 m, przeciętnie piętrzenie to około 6,8 m. Cofka Jeziora Zegrzyńskiego sięga na Narwi w rejon Pułtuska – km 63,3, a na Bugu do miejscowości Popowo – km 17,0. Jezioro ma objętość 94,3 mln m3, powierzchnię 30,3 km2, długość około 40 km, przy średniej głębokości 3,0 m oraz długość brzegów ponad 100 km.

Gospodarka wodą na stopniu jest prowadzona w ten sposób, aby równoważyć dopływ do zbiornika z Narwi, Bugu, Rządzy i Kanału Żerańskiego, z ubytkami na parowanie i filtrację przez zapory boczne, pobór wody oraz przepływ przez jaz lub elektrownię. Dzięki temu na zbiorniku można utrzymywać stały poziom napełnienia między rzędnymi 79,10 a 78,60 m n.p.m. W warunkach normalnej eksploatacji zmiany poziomu wody w zbiorniku są niewielkie, rzędu 0,5 m.

Zapory boczne

Ważnym elementem Jeziora Zegrzyńskiego są zapory boczne o łącznej długości 58,3 km, chroniące wschodnią i południową część zlewni bezpośredniej, w której występują tereny położone w depresji. Miejscowości takie jak Nieporęt, Białobrzegi, Rynia i Wieliszew leżą poniżej rzędnej normalnego poziomu piętrzenia. Zapory boczne utrzymują również zbiornik w ujściu Bugu, sięgają one granic cofki.

Na wstępnym etapie projektowania Jeziora Zegrzyńskiego zastanawiano się nad możliwością eliminacji części zapór bocznych, co dałoby większą powierzchnię akwenu. Głosy miejscowej ludności, zaniepokojonej koniecznością przeprowadzki, sprawiły, że pozostawiono zapory boczne i towarzyszące im rowy drenażowe z przepompowniami.

Jezioro Zegrzyńskie zmieniło krajobraz

Osią Jeziora Zegrzyńskiego jest stare koryto Narwi, wraz z jej obszarami zalewowymi. Tereny zalane podczas napełniania były użytkowane głównie rolniczo bądź stanowiły nieużytki. W rejonie Białobrzegów głębsze partie zalewu to dawne jeziora – Ostrowickie i Białobrzeskie.

W ujściu Bugu zaszły duże zmiany. Rzeka za sprawą sztucznego przekopu i zapory bocznej została odcięta od swojego dawnego meandru i skierowana wprost do Narwi. Koryto Bugu, którego szerokość w rejonie wsi Cupel nie przekraczała 90 m, obecnie zajmuje w odcinku ujściowym ponad 400 m.

Cyfrowy model dna Jeziora Zegrzyńskiego w części głównego plosa pokazuje, że jego czasza odziedziczyła cechy typowe dla doliny meandrującej rzeki nizinnej z towarzyszącymi jej równinami zalewowymi i starorzeczami. Interesującą formą są wyrobiska żwiru, który eksploatowano i przewożono barkami na Żerań do fabryki domów. Maksymalną głębokość 14,2 m zanotowano powyżej mostu w Zegrzu Południowym.

W ujściowym odcinku Bugu zachodzi silna sedymentacja osadów transportowanych przez rzekę w cofce zbiornika. Niesiony przez wodę materiał ulega odłożeniu na dnie. Tworzą się malownicze wyspy, a także niebezpieczne, ze względu na ryzyko zatorów lodowych, odsypy środkowe. W przyszłości konieczne będą prace czerpalne w tym miejscu, bo nie tylko żeglarze mają problemy z pływaniem.

W miejscu połączenia Bugu z Narwią występuje ciekawe zjawisko mieszania się wód obydwu rzek. Strumienie wody z Bugu i Narwi płyną równolegle do siebie i ulegają zmieszaniu dopiero w głównym plosie.

Turystyka nad Jeziorem Zegrzyńskim

Jezioro Zegrzyńskie wykorzystywane jest jako akwen żeglugowy, energetyczny, rolniczy, rekreacyjny oraz do celów ochrony przeciwpowodziowej. Pełni również funkcję zbiornika wody pitnej dla Warszawy.

W pierwszych latach istnienia żegluga na Jeziorze Zegrzyńskim sprowadzała się głównie do transportu żwiru (ze żwirowni w Gnojnie lub pozyskanego z dna jeziora) do Fabryki Domów na Żeraniu, usytuowanej przy kanale. Turystyka i żeglarstwo były na odległym miejscu w hierarchii priorytetów, dlatego powstało tylko kilka średniej wielkości przystani warszawskich klubów żeglarskich. Na brzegach Jeziora Zegrzyńskiego pojawiły się pierwsze działki rekreacyjne.

Wyraźny impuls dla rozwoju infrastruktury dała zmiana systemu politycznego, dzięki któremu kapitał prywatny zaczął inwestować w sport, turystykę i rekreację. Ruch jachtów na Jeziorze Zegrzyńskim powoli rósł – szczególnie w weekendy. Powstawały nowe pomosty i przystanie np. Port Nieporęt.

Jezioro Zegrzyńskie dla żeglarzy

Powierzchnia Jeziora Zegrzyńskiego wynosi 3030 ha, długość 41 km (na Narwi), szerokość do ok. 3,5 km, pojemność 94,3 mln m sześciennych wody. Zwierciadło wody znajduje się 79,02 m n.p.m. Maksymalne spiętrzenie wynosi 7 m. Wpływ spiętrzenia kończy się ok. 27 km za Serockiem.

Wysokość przęsła żeglownego mostu w Zegrzu to 7 m (przy normalnym poziomie piętrzenia, czyli 79,02 m n.p.m.). Dla obecnie eksploatowanych jachtów to przejście jest za niskie i trzeba położyć maszt, stąd niewielu żeglarzy tam wpływa. (Częstymi gośćmi w tej części Jeziora Zegrzyńskiego są natomiast motorowodniacy). W podobnej sytuacji znajdą się żeglarze, którzy będą chcieli pokonać most w Wierzbicy, chociaż ruch z jeziora w górę Narwi jest większy.

Ruch w górę Bugu utrudnia skomplikowana nawigacja, przemieszczające się płycizny i osadzające się namuły, które porastają później roślinnością wodną. Szczególnie ciężko odnaleźć głęboką wodę w ujściu Bugu naprzeciwko Serocka, chociaż tor wodny wyznaczają pławy systemu bocznego. Te początkowe niedogodności rekompensuje dzika natura, którą obserwujemy już powyżej leżącej na prawym brzegu (4-6 km) wsi letniskowej Kania Polska. Trudno sobie wyobrazić, że w odległości ok. 30 km od Warszawy, powyżej Popowa, znajdują się tereny, na których nie ma żywego ducha, oprócz ptaków, w tym dość płochliwych i czujnych czapli siwych i żurawi. Ich obecność świadczy o bogatym życiu biologicznym powracającego do czystości Bugu.

Z Jeziora Zegrzyńskiego można dotrzeć (Narwią i Pisą) na Wielkie Jeziora Mazurskie i Biebrzą aż do Kanału Augustowskiego, Bugiem aż do Białorusi i Ukrainy i w końcu przez Kanał Żerański na Wisłę.

Żeglowanie po „Patelni”

Główna oś Jeziora Zegrzyńskiego pokrywa się ze starym nurtem Narwi i Bugu. Z tego powodu kształt jest wydłużony, z wyjątkiem szerokiej części środkowej zwanej z tego powodu „Patelnią”. To tu skupia się prawie cały ruch jachtów motorowych i żaglowych. Tu też odbywa się większość zawodów sportowych i regat. Na „Patelni” stoi też sporo łodzi wędkarskich. Nic w tym dziwnego, gdyż tam znajduje się największa głębia (ok. 14 m) obfitująca w sumy i sandacze.

„Patelnia” jest najmocniej wykorzystywaną częścią Jeziora Zegrzyńskiego. To na niej usytuowała się większość marin i przystani. Przy jej brzegach wybudowano wiele hoteli i restauracji. Część z nich ma własny pomost dla gości przypływających łodziami.

Na „Patelni” znajdują się dwie wyspy. Mniejsza, zwana Elektryczną, leży kilkaset metrów od Zegrza. Właściwie nie nadaje się do przybijania, ponieważ porośnięta jest drzewami i krzewami utrudniającymi chodzenie po niej. Druga, zwana Euzebią, położona w ujściu rzeki Rządzy, łatwo dostępna jest tylko od północnego brzegu.

Odnogi: Narew od „Patelni” do zapory, Bug i Narew są mało uczęszczane, szczególnie w dni powszednie. Ramię skierowane na północny zachód (do zapory w Dębem) odgrodzone jest od „Patelni” mostem drogowym na drodze krajowej nr 61.

Wiatry nad Jeziorem Zegrzyńskim

Jezioro Zegrzyńskie ma duży wpływ na pogodę m.in. łagodzi klimat i zmniejsza roczną amplitudę temperatury powietrza. W rejonie Jeziora Zegrzyńskiego okres wegetacyjny jest średnio o 3-4 dni dłuższy niż na terenach sąsiadujących.

Kierunkiem wiatru przeważającym w okolicach Jeziora Zegrzyńskiego jest kierunek południowo-zachodni. Dni bezwietrzne stanowią zaledwie 8%. Średnia roczna prędkość wiatru waha się w granicach 2-5 m/s. Natomiast w Nieporęcie wynosi ona 3 m/s. Maksymalne notowane prędkości wiatru przekraczają 20 m/s.

Studnia Warszawy

Jezioro Zegrzyńskie stało się obecnie jednym z głównych źródeł wody pitnej dla Warszawy – w Wieliszewie znajduje się stacja poboru wody, skąd poprowadzony jest tzw. Wodociąg Północny. Poważnym problemem w utrzymaniu odpowiedniej klasy czystości wody są zanieczyszczenia niesione przez Narew, Bug, Rządzę, a także inne pomniejsze dopływy. W Wierzbicy, Dębem, Białobrzegach i Zegrzu woda dyskwalifikowana jest przez wysokie stężenie fosforu.

Ogólny stan Jeziora Zegrzyńskiego kwalifikuje jego wody do III klasy czystości. Następuje stopniowa poprawa stanu jakości wody za sprawą rozbudowy kanalizacji opaskowej w strefie brzegowej, skąd ścieki odprowadzane są do nowo powstałych oczyszczalni.